Скачать .docx  

Реферат: Грамадска-палітычнае жыццё БССР у 20-30 гг. XX ст.

Рэферат на тэму:

Грамадск а-палітычнае жыццё БССР у 20-30 гг. XX ст.


ПЛАН

1. Грамадска-палітычная сістэма

2. Фарміраванне аднапартыйнай сістэмы

3. Унутрыпартыйная барацьба

4. Разгром беларускага нацыянал-дэмакратызму

5. Палітычныя рэпрэсіі 1930-х гг

6. Канстытуцыя БССР 1937 г.: адлюстраванне змен і супярэчнасцей

Грамадска-палітычная сістэма

Ужо ў першай палове 1920-Х гг. склаліся асноўныя рысы той грамадска-палітычнай сістэмы, якая праіснавала аж да пачатку 1990-х гг. Ас-аову яе афіцыйна складалі саветы, што было заканадаўча замацавана Канстытуцыямі СССР і БССР. Кіруючая роля адвэдзілася Камуністычнай партыі як авангарду савецкага народа. Надзейным памочнікам і рэзервам Кампартыі быў Усесаюзны ленінскі камуністычны саюз моладзі (ВЛКСМ).

"Прывадным пасам", які злучаў партыю і масы, з'яўля-ліся прафсаюзы. Афіцыйна аб'яўлялася, што прафсаюзы адстойваюць інтарэсы працоўных перад адміністрацыяй прадпрыемстваў і ўстаноў. Пастаянна падкрэсліваліся словы У. Леніна, што "прафсаюзы - школа камунізму". Фармальна лідэры прафсаюзных арганізацый абіраліся на сходах, фак-гычна ж прызначаліся партыйнымі камітэтамі і праводзілі палітыку партыі, а прафсаюзы з'яўляліся, як і прапаноўваў зрабіць Л. Троцкі, прыдаткам дзяржаўнага апарату.

Савецкую палітычную сістэму дапаўнялі шматлікія гра-мадскія арганізацыі (маладзёжныя, студэнцкія, абаронныя, спартыўныя, творчыя, навуковыя, па інтарэсах і інш.). Яны ставілі розныя задачы, выкарыстоўвалі розныя формы работы, але выконвалі адну функцыю — выхаванне мас у духу камуністычнай ідэалогіі. Такая сістэма забяспечвала ўстой-лівасць палітычнага рэжыму.

Фарміраванне аднапартыйнай сістэмы

Пачатак 1920 х гг. характарызаваўся ў Беларусі палітычнай нестабільнасцю.

Пасля разгрому Слуцкага паўстання вялася даволі паспяхо-вая ўзброеная барацьба з палітычным і крымінальным бан-дытызмам, кантрабандай, умацоўваліся органы мясцовай ула-ды. Аднак уплыў Камуністычнай партыі, асабліва ў вёсцы, быў невялікі. Гэта вызначыла адносіны камуністаў да іншых палітычных партый. Калі пасля вызвалення Мінска ад польскай акупацыі ў 1920 г. бальшавікі яшчэ дапускалі маг-чымасць супрацоўніцтва з партыямі сацыялістычнай арыен-тацыі, то ўжо ў канцы 1920г. сітуацыя мяняецца. Нытанне "з намі ці супраць нас" ставіцца канкрэтна і востра.

У сакавіку 1921 г. заявіў аб самароспуску Бунд, 418 чле-наў якога ўступілі ў КП(б)Б. Некалькі пазней самараспусці-лася і Яўрэйская камуністычная партыя — Паалей Цыён.

Жорсткая барацьба разгарнулася паміж КП(б)Б і ўплыво-вай, асабліва сярод сялянства, Беларускай партыяй сацыялі-стаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р), якая ўлетку 1920 г. налічвала больш за 20 тыс. членаў. Пад яе кантролем дзейнічаў саюз моладзі, у якім было 10 тыс. чалавек. Неабходна адзначыць, што на момант III з'езда КП(б)Б, які адбыўся ў лістападзе 1920 г., у яе радах налічвалася 1,7 тыс. чалавек, амаль у 12 разоў менш, чым у БПС-Р. Аднак супрацоўніцтва паміж імі не атрымалася. Лідэры БПС-Р адмовіліся падпісаць "Дэк-ларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Сацыялістычнай Са-вецкай Рэспублікі Беларусі", якая не адпавядала поглядам партыі эсэраў.

Бальшавікі скарысталі сваё становішча кіруючай партыі. У лютым 1921 г. органы Надзвычайнай камісіі (ЧК) арышта-валі 860 найбольш актыўных функцыянераў і членаў БПС-Р, у тым ліку членаў ЦК і Мінскага губкома партыі эсэраў. Усе арыштаваныя былі перапраўлены на тэрыторыю Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад уладай Польшчы, і дзе партыя эсэраў разгортвала ўзброеную барацьбу супраць палякаў. Тых жа, хто заставаўся на тэрыторыі ССРБ, ставілі на ўлік, вялі за імі тайны нагляд.

За аснову адносін КП(б)Б з іншымі партыямі была пры-нята рэзалюцыя XIIУсерасійскай канферэнцыі РКП(б) (жнівень 1922 г.) "Аб антысавецкіх партыях і плынях". У ёй звярталася ўвага на змену тактыкі антысавецкімі партыямі і плынямі, іх "імкненні прыстасавацца да ўмоў НЭПа і, абапіраючыся на еўрапейскую капіталістычную рэакцыю, нанесці па Савецкай уладзе ўдар з тылу". Прызнавалася дапусцімым выкарыстоўваць рэпрэсіі як да эсэраў і меншавікоў, так і да буржуазнай інтэлігенцыі.

Узмацненне рэпрэсій, судовыя працэсы над эсэрамі прывялі да краху партыі. У чэрвені 1924 г. на з'ездзе членаў Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, якія пра-жывалі ў Мінску, было прынята рашэнне аб яе самароспуску. Заяўлялася, што палітыка КП(б)Б цалкам задавальняе сацыяльныя і нацыянальныя інтарэсы працоўнага народа. Былыя радавыя члены БПС-Р атрымалі магчымасць уступаць у рады КП(б)Б.

Аналагічныя працэсы адбываліся і ў маладзёжным руху. У верасні 1920 г. адбыўся I Усебеларускі з'езд Камуністыч-нага саюза моладзі, на якім прысутнічалі 40 дэлегатаў ад 3 тыс. чалавек. Больш за палову дэлегатаў з'езда складалі члены і кандыдаты ў члены КП(б)Б. Камсамол адразу ж суп-рацьпаставіў сябе іншым маладзёжным арганізацыям, такім, як "Труд і свет", "Яўрэйскі камсамол", "Юнацкі сіндыкалізм", "Саюз сялянскай моладзі" і інш. Да сярэдзіны 1920 х гг. усе гэтыя арганізацыі не без удзелу партыйных органаў і ЧК спынілі сваю дзейнасць.

Ліквідацыя БПС-Р, іншых арганізацый аслабіла пазіцыі дзеячаў існуючага ў эміграцыі ўрада Беларускай Народнай Рэспублікі. Пэўны ўплыў на іх пазіцыю аказалі і мерапры-емствы па правядзенні НЭПа і беларусізацыі, а таксама аб'-яўленая ў ліпені 1923 г. сумесным дэкрэтам Цэнтральных выканаўчых камітэтаў СССР і БССР амністыя ўсім кіраўні-кам і радавым удзельнікам антысавецкіх арганізацый і фар-міраванняў, якія дзейнічалі ў 1918—1920-х гг. На нарадзе ў Берліне, якая адбылася ў кастрычніку 1925 г., большасць кіраўнікоў БНР аб'явілі аб роспуску сваіх палітычных цэнт-раў і арганізацый. У БССР усталявалася аднапартыйная па-літычная сістэма, ідэалогія Кампартыі станавілася даміную-чай. Намеснік паўнамоцнага прадстаўніка АДПУ па Заход-няму краю I. Апанскі, выступаючы 18 жніўня 1925 г. на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б)Б, заявіў: "На тэрыторыі Беларусі работа антысавецкіх палітычных партый: эсэраў, меншавікоў, бундаўцаў і анархістаў як арганізацыйна аформленых не адчуваецца". Такім чынам, да 1925 г. завяршаецца афармленне аднапартыйнай палітычнай сістэмы ў БССР.

Манаполія КП(б)Б на ўладу была замацавана ў Канстыту-цыі Беларускай ССР 1927 г., дзе адзначалася, што БССР з'яўляецца сацыялістычнай дзяржавай дыктатуры пралетарыя-ту, у якой ад імя пралетарыяту дыктатуру ажыццяўляе Камуністычная партыя. Усе дзяржаўныя органы павінны выконваць дырэктывы і пастановы партыйных з'ездаў, канфе-рэнцый і іх выканаўчых органаў.

Рашэнні партыйных органаў фактычна ставіліся вышэй рашэнняў заканадаўчых органаў. Гэта стварала адну з галоўных супярэчнасцей савецкай палітычнай сістэмы. Рэальна-га падзелу ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую не было. Улада станавілася не савецкай, а партыйнай.

Унутрыпартыйная барацьба

Яна вялася адначасова з барацьбой за ўсталяванне аднапартыйнай палітычнай сістэмы, хаця ўзнікла з часу стварэння КП(б)Б у 1919 г. Унутрыпартыйная барацьба ў КП(б)Б мела сваёй адметнай рысай тое, што вялася не толькі за верхавенства ў партыі асобных груп, але і па пытаннях яе стратэгіі, перш за ўсё па праблемах дзяржаўнага будаўніцтва і нацыянальнай палітыкі.

Ужо на I з'ездзе КП(б)Б выявіліся супярэчнасці паміж нацыянальна арыентаванай плынню (нацыянал-камуністы) — 3. Жылуновіч, I. Лагун, А. Чарвякоў і іншымі і дэнацыялі-заванай (інтэрнацыяналісцкай) — I. Алібегаў, А. Мяснікоў (Мяснікян), В. Кнорын (Кнорыньш), I. Рэйнгольд і інш. Ха-рактэрна, што пасля аб'яднання кампартый Літвы і Беларусі Ў 1919 г. у складзе ЦК Кампартыі (бальшавікоў) Літвы і Беларусі не было ніводнага беларуса. Барацьба паміж гэтымі плынямі прасочваецца на працягу 1920 г. — першай паловы 30 х гг.

У пачатку 1920-х гг. унутрыпартыйная барацьба ў КП(б)Б, ак і ў цэлым у РКП(б), разгарнулася па пытаннях сацыялістычнага будаўніцтва. IV з'езд КГІ(б)Б (люты-сакавік 1921 г.) падтрымаў ленінскую "платформу 10-ці", накіраваную супраць трацкістаў, і адзначыў неабходнасць весці рашучую барацьбу з вялікадзяржаўным шавінізмам і мясцовым нацы-яналізмам. Гэты аспект будзе праходзіць "чырвонай ніткай" у рашэннях практычна ўсіх з'ездаў КІІ(б)Б да смерці І. Ста-ліна.

Неабходна адзначыць, што на X з'ездзе РКП(б) (сакавік 1921 г.) была зачытана запіска, у якой гаварылася, што бела-рускія камуністы штучна ўводзяць беларускую нацыяналь-насць. Такіх поглядаў прытрымліваліся і некаторыя члены ЦК РКП(б), у прыватнасці М. Калінін, Л. Кагановіч і інш. I. Сталін як Народны камісар па справах нацыянальнасцей вельмі слушна зазначыў, што "існуе беларуская нацыя, у якой ёсць свая мова, адметная ад рускай, з прычыны чаго ўзняць культуру беларускага народа можна толькі на роднай яго мове".

Можна лічыць, што рашэнні IV (люты-сакавік 1921 г.) і V (кастрычнік 1921 г.) з'ездаў КІ1(б)Б палажылі пачатак ажыццяўленню палітыкі беларусізацыі.

Беларусізацыя — гэта палітыка нацыянальна-дзяржаў-нага і нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў БССР, якая ажыццяўлялася ў 1920-х гг. Яна ўключае шырокі спектр такіх важнейшых для нацыі праблем, як праблемы дзяржаўнасці, развіцця нацыянальнай эканомікі, вылучэння на кіруючую работу кадраў карэннай нацыянальнасці, развіцця нацыяналь-най адукацыі, навукі і культуры, роднай мовы і інш. Праб-лемы беларусізацыі неаднаразова абмяркоўваліся на з'ездах і пленумах ЦК КП(б)Б, з'ездах саветаў, пасяджэннях Цэнт-ральнага выканаўчага камітэта БССР. II сесія ЦВК БССР 15 ліпеня 1924 г. прыняла пастанову "Аб практычных мерах па правядзенні нацыянальнай палітыкі", у адпаведнасці з якой беларусізацыя стала афіцыйнай дзяржаўнай палітыкай. Гэта была вельмі важная, але толькі часовая перамога нацыя-нальна арыентаванай плыні КП(б)Б.

Калі скрытая ці адкрытая барацьба па нацыннальным пытанні ўнутры К1І(б)Б ішла даволі інтэнсіўна, то па іншых пытаннях — барацьбы з трацкістамі, зіыоўеўцамі, затым бу-; харынцамі — КП(б)Б фактычна без абмеркаванняў падтрым-! лівала рашэнні з'ездаў, канферэнцый і пленумаў ЦК ВКІ1(б). Шырокага распаўсюджання погляды апазіцыянераў у Беларусі не мелі. Так, калі летам-восенню 1927 г. зноў абвастры-ліся ўзаемаадносіны ў кіраўніцтве ВКП(б), ногляды апазіцыі (платформа 83-х) падзялялі толькі некаторыя камуністы. За падтрымку апазіцыі з КП(б)Б былі выключаны толькі 16 ча-лавек. Безагаворачную падтрымку палітыцы I. Сталіна аказ-вала кіраўніцтва КП(б)Б і ў 1930-я гг. Неабходна адзначыць, што сярод першых сакратароў ЦК КП(б)Б у даваенны перы-яд не было беларусаў.

Паколькі ў 1920-1929 гг. у КН(б)Б былі прыняты нека-торыя бундаўцы, меншавікі і эсэры, для яе як бы "аздараў-лення" праводзіліся чысткі партыі. У выніку першай з такіх чыстак і абмену партдакументаў у жніўні — кастрычніку 1921 г. з КП(б)Б было выключана 1 589 чалавек (24,7 %). Шырокая чыстка была праведзена і ў красавіку 1929 г., у выніку з радоў КП(б)Б было выключана 3 717 чалавек. Ад-нак колькасць членаў КП(б)Б павялічвалася. У студзені 1933 г. беларуская партарганізацыя налічвала 65 040 членаў і кан-дыдатаў у члены партыі. Гэта быў самы высокі паказчык з 1918 па 1940 г.

Разгром беларускага нацыянал-дэмакратызму

Паняцце "нацыянал-дэмакратызм" узнікла ў пачатку XX ст. і азнача-ла кірунак грамадска-палітычнай думкі, які спалучае агуль-надэмакратычныя ідэі і мэты з задачамі сацыяльнага і нацы-янальнага вызвалення прыгнечаных народаў. На пазіцыях нацыянал-дэмакратызму стаялі дзеячы беларускага адраджэн-ня канца ХІХ — пачаткуХХ ст., — «нашаніўцы», Беларуская сацыялістычная грамада, ідэолагі і кіраўнікі БНР. Практычным уваеабленнем нацыянал-дэмакратызму стала і палітыка беларусізацыі.

Аднак у другой палове 1920-х гг. поспехі ў ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі началі разглядацца як умаца-ванне і пашырэнне беларускага нацыяналізму. Так, на XI з'ездзе КП(б)Б (лістапад 1927 г.) заяўлялася, што неабходна пашыраць беларусізацыю і весці рашучую барацьбу з нацыянал-дэмакратызмам, які ў мінулым быў прагрэсіўнай з'явай, але ва ўмовах дыктатуры пралетарыяту набыў контррэвалюцыйны характар.

У маі 1929 г. ЦК ВКГІ(б) накіраваў у БССР камісію пад кіраўніцтвам старшыні Цэнтральнай кантрольнай камісіі Кампартыі Украіны У. Затонскага. У дакладзе, зробленым У. Затонскім 27 чэрвеня 1929 г. на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б)Б, крытычна ацэньвалася "Гісторыя Беларусі" В. Лас-тоўскага за ідэалізацыю мінулага, былі выказаны крытыч-ныя заўвагі ў адрас Я. Коласа, Я. Купалы, Я. Лёсіка, Б. Эпімах-Шыпілы і іншых прадстаўнікоў беларускай твор-чай інтэлігенцыі. Негатыўна была ацэнена дзейнасць кіраў-нікоў рэспублікі: старшыні ЦВК БССР А. Чарвякова, наркома асветы А. Баліцкага, наркома земляробства Дз, Прышчэ-пава і інш. Даклад камісіі быў накіраваны ў ЦК і ЦКК ВКП(б) і асабіста I. Сталіну. Вывады камісіі знайшлі адлюстраванне і ў рэзалюцыі XIII з'езда КП(б)Б (май 1930 г.), у якой адзна-чалася, што галоўнай небяспекай для нацыянальнай палі-тыкі з'яўляецца менавіта нацыянал-дэмакратызм.

Апагеем барацьбы з нацыянал-дэмакратызмам, або, як здзекліва гаварылі партыйныя функцыянеры, "нацдэмамі", стала сфабрыкаваная прысланым з Масквы старшынёй ДПУ БССР Р. Рапапортам справа так званага "Саюза вызвалення Беларусі" (СВБ). Вясной-летам 1930 г. са згоды першага сакратара ЦК КП(б)Б К. Гея было арыштавана больш за 110 дзеячаў навукі і культуры Беларусі, у тым ліку 25 бы-лых членаў партыі беларускіх эсэраў, а таксама акадэмікі В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, наркомы земляроб-ства Дз. Прышчэпаў і асветы А. Баліцкі, пісьменнікі М. Гарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча і інш. Усе арыштаваныя абвінавачваліся ў тым, што з'яўляліся членамі контррэвалю-цыйнай нацыяналістычнай арганізацыі "Саюз адраджэння Беларусі" (САБ), у далейшым перайменаванай у "Саюз вызвалення Беларусі" (СВБ), ажыццяўлялі шкодніцтва на гаспадарчым, культурным, ідэалагічным і іншых участках са- цыялістычнага будаўніцтва, праводзілі антысавецкую нацы-яналістычную агітацыю, ставілі мэтай адарваць БССР ад СССР і г.д. Па ўзгадненню з Палітбюро ЦК ВКІІ(б) і АДПУ СССР меркавалася правесці адкрыты працэс, але сабраць дастатко-ва ўлік не ўдалося. Большасць з арыштаваных не прызналі сваёй віны, аднак былі асуджаны ў сакавіку 1931 г. на тэрмін ад 3 да 10 гадоў або высланы ў аддаленыя раёны. Прэзідэнт

АН БССР У. Ігнатоўскі не вытрымаў маральнага цкавання і скончыў жыццё самагубствам. Усе, хто праходзіў па справе СВБ, былі зноў арыштаваны ў 1937-1941 гг., большасць з іх расстраляны ці загінулі ў канцлагерах. Тыя, хто ацалеў, былі зноў арыштаваны ў 1949-1952 гг. і асуджаны на вечвае пасяленне ў Сібіры. Усе асуджаныя па справе СВБ былі рэабілітаваны ў 1956 — 1988 гг. за адсутнасцю саставу злачынства.

Палітычныя рэпрэсіі 1930-х гг

Пад палітычнымі рэпрэ-сіямі маецца на ўвазе неабгрунтаванае прыцягненне да кры-мінальнай адказнасці за дзяржаўныя (так званыя контррэва-люцыйныя) злачынствы, а таксама ссылка, высылка, накіра-ванне на спецпасяленне, высяленне за межы Беларусі судо-вымі або пазасудовымі органамі па палітычных, сацыяльных, нацыянальных, рэлігійных і іншых матывах.

Пачаткам палітычных рэпрэсій у Беларусі можна лічыць праследаванні розных катэгорый насельніцтва падчас Гра-мадзянскай вайны і ў 1920 н гг. Каля вытокаў палітычных рэпрэсій у савецкі час стаялі У. Ленін і Л. Троцкі, затым іх пераемнікам стаў I. Сталін.

Сваю ідэалогію і дакладна распрацаваны механізм палі-тычныя рэпрэсіі ў СССР набылі менавіта ў 1930-я гг. Ідэала-гічным абгрунтаваннем з'явіўся тэзіс I. Сталіна, што па меры пабудовы сацыялізму класавая барацьба будзе абвастрацца.

Галоўныя мэты палітычных рэпрэсій — аслабіць супра-ціўленне таталітарнаму рэжыму, які склаўся да гэтага часу, і ўмацаваць яго, выявіць і асудзіць "ворагаў народа", якія займаюцца шкодніцтвам, што перашкаджае хуткаму і пас-пяховаму рух па шляху пабудовы сацыялізму. "Рэпрэсіі ў галіне сацыялістычнага будаўніцтва, — лічыў I. Сталін, — з'яўляюцца неабходным элементам наступленяя".

Палітычныя рэпрэсіі мелі на мэце і вырашэнне эканамічных задач, перш за ўсё забеспячэнне таннай рабочай сілай тых галін народнай гаспадаркі, дзе патрабавалася цяжкая фізічная праца. Разгалінаваная сістэма прадпрыемстваў і ўста-ноў Галоўнага ўпраўлення папраўча-працоўных лагераў і спецпасяленняў НКУС СССР (ГУЛАГ) давала магчымасць накіроўваць палітзняволеных у самыя аддаленыя месцы СССР. ГУЛАГ па сваіх вытворчых паказчыках з'яўляўся самым ма-гутным з "наркаматаў" у СССР.

Справа "Саюза вызвалення Беларусі" была пачаткам сістэ-матычных рэпрэсій у Беларусі. У 1930 г. былі "раскрыты" таксама "контррэвалюцыйныя, шкодніцкія і дыверсійна-лніёнскія арганізацыі", у прыватнасці беларускі філіял "Пра-цоўнай сялянскай партыі", беларускі філіял "Прампартыі", беларускі філіял "Саюзнага бюро РСДРП (меншавікоў)". Па кожнай з гэтых спраў было асуджана ад 30 да 60 чалавек. У 1931-1938 гг. прайшлі таксама сфабрыкаваныя палітычныя працэсы над удзельнікамі "Аб'яднанага антысавецкага пад-полля", "Беларускай аўтакефальнай царквы", "Беларускага нацыянальнага цэнтра", Польскай арганізацыі вайсковай, "Партыі вызвалення сялян" і інш.

Контррэвалюцыйныя арганізацыі "шкоднікаў і нацдэ-маў" былі выкрыты практычна ва ўсіх важнейшых дзяр-жаўных, гаспадарчых, навуковых органах і арганізацыях: Акадэміі навук, Беларускім нацыянальным цэнтры, Дзярж-нлане, Белтрактарацэнтры, наркаматах земляробства, ахо-вы здароўя, асветы, у папяровай прамысловасці і інш. Былі створаны надзвычайныя, пазасудовыя органы, "двойкі" "тройкі", асобыя нарады, калегіі НКУС, пасяджэнні якіх ажыццяўляліся без прысутнасці адваката і пракурора, ча-ста нават смяротныя прысуды выносіліся без выкліку аб-вінавачваемага на пасяджэнні "суда". Шырокае распаўсюдж-ванне атрымала асуджэнне па спісках. Як правіла, іх зацвярджалі сакратары ЦК КП(б)Б і кіраўнікі НКУС. Пры-суды абскарджанню не падлягалі. Смяротныя прысуды црыводзіліся ў выкананне адразу ж пасля вынясення пры-гавору.

Стандартнымі былі абвінавачванні ў шкодніцтве, контр-рэвалюцыйнай дзейнасці, антысавецкай прапагандзе, шпіён-скай дзейнасці на карысць польскай, нямецкай і нават япон-скай разведак, у сувязях з ворагамі народа і інш.

Пры гэтым лічылася, што адным з асноўных доказаў віны з'яўляюцца асабістыя прызнанні, таму следчыя "выбівалі" паказанні, шырока выкарыстоўваліся фізічныя і маральныя катаванні, здзекі і інш.

29 ліпеня 1937 г. адбыўся III Пленум ЦК КП(б)Б, ра-шэнні якога аб неабходнасці самай рашучай барацьбы за па-будову сацыялізму выклікалі абвальны працэс масавага псіхозу ў выкрыцці "ворагаў народа". 3 сярэдзіны 1937 г. да ліпеня 1938 г. былі арыштаваны ўдзельнікі сфабрыкаванага так зва-нага "Аб'яднанага антысавецкага падполля" (ААП). "Ворагі народа" былі выяўлены ў ЦВК і СНК БССР, ЦК КП(б)Б і ЦК ЛКСМБ, Дзяржплане, многіх наркаматах і іншых установах. Было арыштавана 40 наркомаў і іх намеснікаў, 179 кірую-чых работнікаў савецкага і гаспадарчага апарату, 26 супра-цоўнікаў ЦК КП(б)Б, 16 супрацоўнікаў Саўнаркома, 41 вык-ладчык ВНУ, 25 акадэмікаў і навуковых супрацоўнікаў, 20 пісьменнікаў і літаратурных работнікаў, былыя бундаў-цы, эсэры, царкоўнікі і інш. Паднялася новая хваля ідэйна-га асуджэння "ворагаў народа" ў друку. Праводзіліся шмат-лікія мітынгі, на якіх працоўныя патрабавалі асуджэння і знішчэння шкоднікаў, здраднікаў, шпіёнаў і дыверсантаў.

Палітычныя рэпрэсіі, шматлікія кампаніі выкрыцця "во-рагаў народа" акрамя фізічнага вынішчэння рэальных ці ўяў-ных праціўнікаў таталітарнага рэжыму мелі не менш жудас-ны маральны вынік. Склалася атмасфера падазронасці, дано-саў, ідэалагічнага ўціску, маральнага прымусу, самаўніжэн-ня і хлусні на самога сябе, каб захаваць жыццё сваё і сваіх блізкіх. Архіўныя матэрыялы захоўваюць многія тысячы "па-каяльных паказанняў", у тым ліку Я. Коласа, Я. Купалы, іншых відных палітычных, дзяржаўных дзеячаў БССР. Гэта была маральная трагедыя сумленных і шчырых людзей.

Усе арыштаваныя былі размеркаваны па арганізацыях: "Арганізацыя правых" (кіруючыя работнікі партыйных і са-вецкіх органаў), "Бундаўска-сіянісцкая арганізацыя", "Нацыянал-фашысцкая арганізацыя", "Трацкісцка-зіноўеўская арганізацыя", "Шпіёнска-паўетанцкая арганізацыя", "Эсэраўская арганізацыя". Было асуджана болыы за 2 570 чалавек, у тым ліку такія відныя кіраўнікі рэспублікі, як старшыні СНК БССР М. Галадзед і Д. Валковіч, сакратар Савета нацы-янальнасцей ЦВК СССР А. Хацкевіч, сакратары ЦК КП(б)Б М. Гікала, В..Шаранговіч, старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў і многія іншыя кіруючыя работнікі партыйнага, савецкага і гаспадарчага апарату рэспублікі. Ііа колькасці асуджаных гэт самая буйная "справа", сфабрыкаваная НКУС БССР. Абса лютная большасць асуджаных загінула ў сталінскіх канцлагерах. У 1955—1989 гг. большасць з іх была рэабілітавана.

У выніку палітычных рэпрэсій, чысткі, праверкі і абмену партдакументаў колькасць членаў і кандыдатаў у члены КП(б)Б скарацілася з 65 040 чалавек у 1933 г. да 24 549 чалавек у чэрвені 1937 г. У 1933—1936 гг. прыём у партыю не праводзіўся.

Новы ўздым хвалі рэпрэсій адбыўся ў 1939— 1940 гг. пасля ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад БССР.

Колькасць усіх ахвяр палітычных рэпрэсій дакладна не-вядома. Многія даследчыкі лічаць, што ў цэлым па СССР ахвярамі сталі больш за 10 млн чалавек. У Беларусі, паводле няпоўных падлікаў, бо многія дакумеыты не захаваліся, у 1917—1953 гг. ахвярамі палітычных рэпрэеій сталі каля 600 тыс. грамадзян. 3 іх 250 тыс. асуджаны судовымі ці пакараны рашэннямі пазасудовых органаў ("двоек", "троек", асобых нарад, калегій АДПУ, НКУС, Мшістэрства дзяржаўнай бяспекі (МДБ)). Акрамя асуджаных у 1920—1930-я гг. рэпрэ-сіравана і выслана за межы рэспублікі больш за 250 тыс. "рас-кулачаных" сялян і членаў іх сямей. У 1917—1953 гг. да вышэйшай меры пакарання прысуджаяа 358 686 чалавек. Най-большы размах палітычныя рэпрэсіі мелі ў 1937—1938 гг. Яны спыніліся толькі пасля смерці I. Сталіна. Усяго з 1954 да пачатку 2000 г. у Рэспубліцы Беларусь рэабілітавана больш за 200 тыс. ахвяр палітычных рэпрэсій. Сімвалам трагедыі беларускага і іншых народаў, якія пражывалі на тэрыторыі рэспублікі, сталі Курапаты — адно з месц масавага расстрэлу ахвяр сталінізму. Палітычныя рэпрэсіі сунраць невінава тых — самае цяжкае злачынства таталітарнага рэжыму.

Разам с тым варта паставіць пытанне: ці ўсе рэпрэсірава ныя ў 1920—1930-х гг. былі бязвінна пакараны? Безумоўві не. Былі і шкоднікі, і шпіёны, і дыверсанты. Але сапраўднымі ворагамі народа былі тыя партыйныя, савецкія, ваенныя работнікі, кіраўнікі карных органаў, хто арганізоўваў масавы палітычны тэрор. У Беларуеі гэта першы сакратар ЦК КП(б)Б К. Гей, старшыні АДПУ — НКУС Б. Берман, Л. Закоўскі, I. Ляплеўскі, А. Наседкін, Р. Рапапорт і многія іншыя. Яны зрабілі сваю чорную і брудную справу, а затым і самі сталі над дула рэвальвера сваіх учарашніх паплечнікаў. Пазней наступіла і іх чарга развітацца з жыццём.

Канстытуцыя БССР 1937 г.: адлюстраванне змен і супярэчнасцей

У 1936 г. была прынята Канстытуцыя СССР, якая ўвайшла ў гісторыю як Канстытуцыя "перамогшага сацыялізму".

У пэўнай ступені гэта адпавядала сапраўднасці, бо той сацыялізм з непадзельным панаваннем дзяржаўнай уласнасці на зямлю і іншыя сродкі вытворчасці, прынцыпамі цэнтралізаванага накаплення і размеркавання рэсурсаў, дыктатурай пралетарыяту, якую рэальна ўвасабляла дыктатура Камуністычнай партыі, а менавіта яе кіраўніцтва ў асобе I. Сталіна, камандна-адміністрацыйнай сістэмай кіравання, адзінай дзяржаўнай ідэалогіяй быў пабудаваны.

Усё гэта давала рэальныя падставы ўнесці пэўныя змены ў асноўны закон дзяржавы. Напрыклад, Канстытуцыя БССР поўнасцю адпавядала Канстытуцыі СССР 1936 г. і была пры-нята Надзвычайным XIIУсебеларускім з'ездам саветаў 19 лютага 1937 г. Трэба зазначыць, што ў новай Канстыту-цыі ўпершыню была заканадаўча замацавана назва дзяржавы - Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка.

Канстытуцыя складалася з 11 глаў і 122 артыкулаў. БССР абвяшчалася сацыялістычнай дзяржавай рабочых і сялян, уся ўлада ў якой належыць саветам дэпутатаў працоўных. Саве-ты складалі палітычную аснову рэспублікі. Фактычна ж не ваветы, а партыйныя органы і арганізацыі былі палітычнай асновай у СССР.

Эканамічнай асновай БССР абвяшчалася сацыялістычная сістэма эканомікі і сацыялістычная ўласнасць на сродкі вы-творчасці ў дзвюх формах: дзяржаўнай і кааператыўна-калгаснай. Фактычна была адна форма — дзяржаўная, бо калгаснікі рэальна не распараджаліся вынікамі сваёй працы, а гандлёвая кааперацыя цалкам залежала ад дзяржаўнага гандлю. УКанстытуцыі гаварылася аб добраахвотным аб'яднанні БССР на роўных правах з іншымі саюзнымі рэспублікамі ў адной дзяржаве — СССР, дэклараваўся суверэнітэт БССР з улікам артыкула 14 Канстытуцыі СССР. Аднак рэалізаваць яго БССР і іншыя саюзныя рэспублікі не маглі, бо нават у агульных рысах не пазначаўся механізм выхаду э СССР. Фактычна СССР быў не саюзнай, а унітарнай дзяржавай.

Канстытуцыя абвяшчала асноўныя правы і свабоды грамадзян. Правы на працу, адпачынак, адукацыю рэальна аясыццяўляліся. Але як можна было ажыццявіць без дазволу партый-ных і дзяржаўных органаў, органаў НКУС права на свабоду слова, друку, сходаў, мітынгаў? Любое афіцыйна не дазволе-нае мерапрыемства сваім вынікам непазбежна мела турэмнае зняволенне. Ні адно друкаванае слова не магло з'явіцца без папярэдняй цэнзуры.

Абавязкі грамадзян — выконваць законы, захоўваць дыс-цыпліну, прытрымлівацца правіл еацыялістычнага жыцця, берагчы сацыялістычную ўласнасдь не толькі абвяшчаліся Канстытуцыяй, а дапаўняліся жорсткімі законамі, кантроль за выкананнем якіх ускладваўся на рэпрэсіўныя органы НКУС, а пакаранне ажыццяўлялася пазасудовымі органамі ("двойкі", "тройкі", асобыя нарады, калегіі і г.д.). У 1935 г. быў прыняты закон, у адпаведнасці з якім да смяротнага пакарання маглі быць прысуджаны нават ненаўналетнія з 12 гадоў. Такія выпадкі мелі месца.

Супярэчлівы характар насіла і новая структура органаў улады. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ўжо станавіў-ся не Усебеларускі з'езд Саветаў, як раней, а Вярхоўны Савет Беларускай ССР, як выбіраўся на чатыры гады, а ў перы-яд паміж сесіямі - Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які ствараў урад — Савет Народных Камісараў. Вышэйшыя і мясцо-выя органы ўлады фарміраваліся на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Ад-маўленне ад класавага падыходу, адмена рознаі а віду абмежаванняў пры выбарах органаў улады, напрыклад, на класавых і рэлігійных матывах, мелі, безумоўна, станоўчы характар. Аднак выбары былі безальтэрнатыўнымі, фактычна "выбары без выбару". Кандыдатуры дэпутатаў абмяркоўваліся партыйнымі органамі і арганізацыямі, узгадняліся з органамі НКУС. Дзейнічала дакладна распрацаваная сістэма падбору дэпутатаў у залежнасці ад займаемых пасад, сферы дзейнасці, сацыяльнага становішча і інш. Для некаторых відных партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў, дзеячаў навукі і культуры месца, напрыклад у Вярхоўным Савеце БССР, было "гарантавана" пажыццёва. Па пасадах выбіраліся дэпутаты і ў мясцовыя саветы. Канстытуцьш зацвердзіла сімвалы беларус-кай дзяржаўнасці — герб і сцяг рэспублікі. Сталіцай рэс-публікі зацвярджаўся горад Мінск. Пазней у Канстытуцыю КССР 1937 г. быў унесены рад змяненняў і дапаўненняў. Яна дзейнічала да 14 красавіка 1978 г.

Спісак выкарыстанай літаратуры

1. Гісторыя Беларусі, ч. 2, Мінск, РІВШ БДУ,2002г.

2. Гісторыя Беларусі ч. 2, пад рэд. прафес. Я.К.Новіка, Г.С. Марцуля, Мінск,2006г.

3. Гісторыя Беларусі / Пад рэд. А. Г. Каханоускага і інш. – Мн.: “Экаперспектыва”, 1997.

4. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX- XX стагоддзі: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін. – Мн.: РІВШ БДУ, 2002.

5. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. Люты 1917 г. -2004 г. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль.- 2- е выд. –Мн.:Выш. шк., 2006.

6. Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 частках. Ч 2 Мн., 1995.

7. Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн., 1972. Т.3